Phản ứng có hại của thuốc là gì?
Ngày nay, cùng với sự phát triển của nền khoa học
kỹ thuật tiên tiến và ngành Y học hiện đại, phần lớn các loại bệnh tật
đã được
con người kiểm soát, đồng thời có khả năng và giải pháp để cứu chữa,
điều trị. Trong
các khả năng và giải pháp được áp dụng thì thuốc hay dược phẩm đã đóng
góp đáng
kể vào những tiến bộ to lớn đối với công tác nghiên cứu, tổng hợp, chiết
xuất,
bào chế, thử nghiệm dược lý và lâm sàng. Tuy vậy, bên cạnh những mặt
tích cực,
tác dụng có lợi và mong muốn của thuốc, thuốc còn có mặt nhược điểm với
tác
dụng không mong muốn, phản ứng có hại và ngược lại những điều mong muốn.
Theo Chương trình giám sát thuốc
của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), một phản ứng có hại của thuốc, viết tắt
bằng
tiếng Anh là ADR (adverse drug reaction) được định nghĩa là “một phản
ứng độc
hại không được định trước và xuất hiện ở liều thường dùng cho người để
phòng
bệnh, chẩn đoán hay chữa bệnh, hoặc làm thay đổi một chức năng sinh lý”.
Định nghĩa
này không bao gồm những phản ứng do dùng sai thuốc, dùng sai liều, dùng
liều
cao có mục đích, do nhầm lẫn hoặc vô tình.
Nguy cơ về phản ứng có hại của thuốc
ADR còn được gọi là tác dụng không mong muốn của
thuốc. Hầu như tất cả các loại thuốc có hiệu lực tốt, dù được dùng thận
trọng,
khôn khéo cũng có thể gây ra phản ứng có hại không mong muốn. Nguyên
nhân gây
ra phản ứng có hại của thuốc có thể do nhiều yếu tố như: cơ địa, tính dị
thường
vốn có của người sử dụng thuốc, các dạng thuốc khác nhau, thuốc không
tinh khiết,
tương tác giữa các nhóm thuốc với nhau… Thảm họa thuốc Thalidomid, một
loại
thuốc ngủ sản xuất vào đầu thập kỷ 60 thế kỷ 20, được những người phụ nữ
mang
thai sử dụng sinh ra quái thai với các chi bất thường, đã làm cho con
người và
xã hội càng quan tâm hơn vào việc cảnh giác thuốc dược phẩm, đồng thời
có thái
độ nghiêm túc hơn đối với việc nghiên cứu những phản ứng có hại của
thuốc. Ở
Việt Nam, Bộ Y tế đã có chủ trương, chỉ đạo và phổ biến rộng rãi về việc
sử
dụng thuốc hiệu quả, an toàn, hợp lý đến với cộng đồng người dân để hạn
chế
tình trạng lạm dụng thuốc, sử dụng thuốc tràn lan, không kiểm soát được,
gây
hao phí tiền của và hao tổn sức khỏe của con người.
Chất lượng thuốc có liên quan đến phản ứng có
hại của thuốc
Thuốc sản xuất phải đạt yêu cầu về tiêu chuẩn và
chất lượng thì mới được phép lưu hành và sử dụng cho người bệnh. Yêu cầu
về
tiêu chuẩn và chất lượng thuốc chỉ là những vấn đề quy định tối thiểu mà
các
nhà sản xuất thuốc nhất thiết bảo đảm cho sản phẩm của mình trong quá
trình sản
xuất, bảo quản, vận chuyển và cung cấp đến tay người sử dụng. Vì vậy,
thuốc đạt
chất lượng cao hay thấp, có mối liên quan rất chặt chẽ đến phản ứng có
hại của
thuốc có thể gây ra. Thuốc đạt tiêu chuẩn chất lượng vẫn có thể có nguy
cơ gây
nên phản ứng có hại, còn thuốc không đạt tiêu chuẩn chất lượng thì nguy
cơ này
càng cao hơn. Do đó, tiêu chuẩn thực hành tốt sản xuất thuốc GMP (good
manufacturing practive) và quy tắc bảo quản, lưu trữ thuốc GSP (good
storage
practive) rất cần được các nhà sản xuất thuốc coi trọng để góp phần làm
giảm
thiểu những phản ứng có hại, những tác dụng không mong muốn của thuốc sử
dụng.
Chất lượng thuốc có mối liên quan đến phản ứng có
hại của thuốc phụ thuộc đến rất nhiều yếu tố như:
- Chất lượng của nguyên liệu thuốc có vai trò
quyết định đến chất lượng dược phẩm và như vậy nó có liên quan chặt chẽ
đến
những phản ứng có hại của thuốc. - Tá dược ở trong sản phẩm thuốc (ngoài hoạt chất
chính)
có vai trò rất quan trọng không những trong kỹ thuật bào chế mà còn gây
nên cả
những tác dụng phụ nữa. - Sự phối hợp hàm lượng và tỷ lệ các chất trong
cùng công thức bào chế thuốc không thích hợp cũng dẫn đến tác dụng ngoại
ý. - Quy trình và kỹ thuật thực hiện để sản xuất
thuốc có ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng thuốc, làm cho sản phẩm thuốc
có thể
gây nên những phản ứng có hại. - Trong quá trình bảo quản thuốc, với những tác
động bất lợi của thời tiết, khí hậu, môi trường, nhiệt độ, độ ẩm, ánh
sáng, oxy
của không khí… thuốc có thể bị biến chất và gây ra những phản ứng có
hại. - Thuốc giả cũng là mối nguy cơ gây nên những phản
ứng có hại của thuốc, có khi xảy ra rất nghiêm trọng.
Như vậy, tác dụng phụ với phản ứng có hại của
thuốc có thể do chính hoạt chất của thuốc gây ra và đây có thể là bản
chất cố
hữu của thuốc, dù có ở dạng hoàn toàn tinh khiết. Phản ứng có hại của
thuốc
cũng thường do các loại tạp chất có trong thuốc do thuốc kém phẩm chất,
kém tinh
khiết hoặc do thuốc bị biến chất, bị phân hủy gây ra. Vấn đề thuốc giả
hiện nay
cũng là thảm họa của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, đã gây nên
những
phản ứng có hại đến sức khỏe, tính mạng của cộng đồng và cần phải được
loại trừ
ra khỏi xã hội.
TTƯT.BS. Nguyễn
Võ Hinh
suckhoedoisong.vn
