1. Giấc ngủ là gì?
Nhiều nhà khoa học đã
định nghĩa giấc ngủ là trạng thái giảm hoạt động vận động và sự cảnh tỉnh làm
thay đổi nhiều hoặc ít một cách thường xuyên tình trạng thức ở các loài động vật
cao cấp. Kèm theo những thay đổi các chức năng cơ thể khác nhau, đặc biệt là chức
năng của hệ thống thần kinh thực vật cũng như các thay đổi trong hoạt động điện
não.
giấc ngủ bình thường? ở người giấc ngủ
bình thường kèo dài từ 7-8 giờ trung bình một đêm (Khoảng trung bình dao động từ
4-11 giờ).
Cơ sở giải phẫu và
sinh lý bệnh của giấc ngủ.
Cấu tạo lưới của
vòng thân não chứa đựng hệ thống các bó sợi thần kinh đi lên có tác dụng kích
thích ảnh hưởng tới trạng thái thức tỉnh và trương lực cơ. Do vậy các tổn thương
ảnh hưởng tới vùng này sẽ gây nên trạng thái rối loạn giấc ngủ như trong trường
hợp viêm não do virus. Melatonin, một hormon của tuyến từng đóng vai trò trong
việc điều hoà nhịp sinh học của giấc ngủ và tham gia vào cơ chế sinh bệnh học của
hiện tượng Jetlag (mệt mỏi sau chuyến di dài bằng máy bay).
Sự thay đổi điện
não trong giấc ngủ.
Giấc ngủ bao gồm 5
giai đoạn với những đặc điểm điện não riêng biệt.
Giai đoạn I và II gọi
là giai đoạn “ngủ nhẹ”. Giai đoạn I có đặc điểm là các sóng chậm lan
toả trên hoạt động điện não với sự xuất hiện của các sóng theta. Giai đoạn II
xuất hiện các sóng chậm theta và delta và phức hợp K (các sóng chậm chủ yếu là ở
thuỳ trán) cũng như các hoạt động với tần số cao từ 12 đến 14 hz.
Giai đoạn III và IV
gọi là “ngủ chậm và sâu” có đặc điểm là các rối loạn tổ chức tầng lan
toả, xuất hiện các sóng delta (2hz) lan toả và xuất hiện số lượng nhỏ các sóng
thưa.
Trong giai đoạn V,
cũng được gọi là giai đoạn “Ngủ động mắt nhanh” (Rapid – eye –
movement sleep) (REM sleep). Trên điện não đồ biểu hiện trạng thái thức với vài
sóng theta vàdelta. Hiện tượng xảy ra trong giai đoạn V bao gồm “REM
sleep” nói chung sẽ giảm trương lực cơ, giật nhẹ cơ ở mặt và ở tay. Người
ta tính toán thấy 70% của giai đoạn này là giấn ngủ chậm, và 25% là giấc ngủ có
động mắt nhanh (REM sleep). 5% của một đêm
là giai đoạn thiếu (tỉnh táo). Một đêm ngủ là gồm 4 đến 6 chu kỳ của 5 giai đoạn
ngủ đã mô tả như trên.
2. Những rối loạn về
giấc ngủ.
Những rối loạn giấc
ngủ bao gồm:
Khó ngủ.
Ngủ ban ngày rối loạn.
Hiện tượng đặc biệt
xảy ra trong giấc ngủ.
2.1. Khó ngủ: Được xác định
theo quan điểm của các nhà lâm sàng là kéo dài >30 phút từ lúc lên giường để
ngủ mà không ngủ được. Loại rối loạn này thường do những nguyên nhân như: cá
nhân không đủ độ mệt để ngủ như đi ngủ quá sớm hoặc ngủ quá muộn, do ảnh hưởng
của các rối loạn như căng thẳng, lo âu; sử dụng các chất kích thích như cà phê,
chè, rượu. v.v… hoặc các bệnh thực thể tồn tại gây mất ngủ như đau, ưu năng
tuyến giáp trạng, v.v…
Người thầy thuốc cũng
chú ý tới những hiện tượng đặc biệt khác gây mất ngủ như hội chứng (restless
legs syndrome).
Nhiều người khó ngủ
còn do những nguyên nhân như đang ngủ bị kích thích phải tỉnh giấc (ví dụ cần đi
tiểu có thể do uống thuốc lợi tiểu) hoặc các yếu tố tâm lý như lo âu, trầm cảm.
Xử dụng các thuốc như các loại Corticoide, Thyroxine, lợi tiểu. Và nhiều thuốc điều
trị tăng huyết áp khác nhau cũng như các chất kích thích như cà phê, chè, rượu.
2.2. Hội chứng ngừng
thở khi ngủ: Đây là rối loạn hiếm gặp, có thể do hậu quả của bệnh thần kinh – cơ
hoặc là tổn thương trung tâm hô hấp ở hành tuỷ (ví dụ, sau tai biến mạch máu
não). Việc điều trị chứng bệnh này có thể dùng Theophylline, nhưng thông thường
là điều trị bằng thông khí nhân tạo.
2.3. Giấc ngủ ở tuổi
già.
Những người già thì
ngủ khác về số lượng và chất lượng do:
Người già dành quá
nhiều thời gian để ngủ, nhưng lại ít ngủ thường ở tuổi 60-80 giành khoảng 6 –
6,5 giờ để ngủ trong 1 đêm.
Người già thường đi
ngủ sớm hơn, nhưng lại cần nhiều thời gian để tạo giấc ngủ, khoảng >30 phút ở
32% nữ giới và 15% ở nam giới >65 tuổi.
Người già thường
hay tỉnh giấc, và khi tỉnh giấc thì khó ngủ lại ở tuổi 65 thì thường dành 1 giờ
để thức trong mỗi đêm. Nhiều người già thường dạy sớm hơn. Người ta tính toán
thấy rằng khoảng 50% ở lứa tuổi 70 thường dạy sớm trước 7 giờ sáng; 25% dậy trước
5 giờ sáng; 60% nam giới và 45% nữ giới >60 tuổi thường ngáy khi ngủ. Điều đó
thường hay dẫn tới trạng thái mệt mỏi nghỉ ngơi không đầy đủ, hay gây trạng
thái ngủ ngày.
Mất ngủ ở người già
có liên quan đến tình trạng sa sút trí tuệ ví dụ như trong bệnh Alzheimer, bệnh
Parkinson, các tổn thương cấu trúc của não như chảy máu não, chấn thương sọ não
có thể gây nên trạng thái mất ngủ khó điều trị. Sa sút trí tuệ thường gây nên rối
loạn chu kỳ thức ngủ kết quả dẫn tới ngủ nhiều ban ngày và đôi khi gây trạng
thái lú lẫn ban đêm.
2.4. Ngủ nhiều: Thuật ngữ này để
chỉ những người có rối loạn về giấc ngủ, và thường ngủ nhiều về ban ngày. Đôi
khi gây buồn ngủ khi ở trạng thái mệt mỏi ban ngày. Tuổi càng cao thì tần số
càng tăng đặc biệt sau khi ăn hoặc khi uống rượu. Một số bệnh cũng có thể gây
ngủ nhiều như tổn thương khu trú ở thân não (cầu não, cuống não…), tràn dịch
não, các bệnh thoái hoá thần kinh, loạn dưỡng cơ, viêm não và màng não, động
kinh, bệnh não do rối loạn ngộ độc và chuyển hoá như xử dụng các thuốc an thần
kinh, thuocó kháng histamin, thuốc điều trị tăng huyết áp, thuốc chữa Parkison,
suy gan, suy thận, bệnh phổi kèm tăng CO2 máu. Các bệnh tâm thần như trầm cảm
kèm ngủ nhiều, nghiện rượu. Các bệnh của tuyến nội tiết
3. Khái niệm về giấc
mơ:
Giấc mơ là một khái
niệm liên quan đến trạng thái tâm lý thường đi kèm với tình trạng động mắt
nhanh (REM Sleep). Giấc mơ thực chất có thể là “thiên đường” dẫn tới trạng thái
mất ý thức theo quan niệm của các nhà điều trị tâm lý học, nhưng không có bằng
chứng rõ ràng thể hiện các biểu tượng chung nhất về giấc mơ (ví dụ con rắn sẽ
là biểu tượng cho dương vật) và giấc mơ không thể dự đoán cho tương lai. Giấc mơ
cũng có thể là biểu hiện những gì từ vỏ não mới ( Neocortex) để tạo nên những cảm
giác cần thiết hiếm hoi mà những tín hiệu nhận được xuất phát từ các trung tâm
của vỏ não cao cấp đang hoạt động. Về mặt tâm thần, giấc mơ không phải chỉ duy
nhất xảy ra trong giai đoạn ngủ có động mắt nhanh mà nó có thể xảy ra ở các
giai đoạn khác của giấc ngủ.
Giấc mơ trong sáng
(Lucid dream) là giấc mơ trong đó người nằm mơ đang trong tình trạng động mắt nhanh, nhưng cũng biết rằng giấc
mơ cũng chỉ là giấc mơ thôi và thậm chí có một số người có thể tự kiểm soát được
giấc mơ.
4. Khái niệm về cơn
ác mộng:
Ác mộng thường xảy
ra một cách mạnh mẽ và thường cảm thấy căng thẳng và sự căng thẳng ngày càng tăng
lên trong giai đoạn giấc ngủ có động mắt nhanh. Theo thống kê trên thế giới hầu
hết những người khỏe mạnh bình thường có từ 1 đến 2 cơn ác mộng trong mỗi năm.
Mặc dù có một số ít người có thể có ác mộng
nhiều hơn. Cơn ác mộng có xu hướng giảm về tần số khi tuổi càng cao, nhưng lại có thể tăng lên do các stress ở bất
cứ tuổi nào. Cơn ác mộng cần phải phân biệt với cơn hoảng hốt ban đêm, cơn này
thường hay xảy ra trong giai đoạn giấc ngủ không có động mắt nhanh.
5. Điều trị các rối
loạn giấc ngủ (chủ yếu nói đến mất ngủ):
Điều trị mất ngủ
bao gồm 2 vấn đề lớn, đó là kiểm soát về hành vi và sử dụng thuốc.
Kiểm soát về hành
vi bao gồm: vệ sinh giấc ngủ, kỹ thuật tự kiểm soát giấc ngủ, thư giãn luyện tập,
phản hồi sinh học (Biofeedback) và điều trị nhận thức.
Vệ sinh giấc ngủ
bao gồm như: thời gian ngủ đều đặn, môi trường tốt để tạo dựng giấc ngủ tốt, nới rộng thời gian đi
ngủ, kiểm soát các kích thích, tránh mọi lo lắng khi đi ngủ, tránh dùng càfê hoặc
rượu trước khi ngủ, thể dục thường xuyên trước khi ngủ nhưng không quá 30phút.
Vấn đề sử dụng thuốc
an thần kinh thì nhờ tới các thầy thuốc chuyên khoa Thần kinh, tâm thần để có
chỉ định cụ thể cho từng trường hợp, tránh lạm dụng các thuốc an thân
kinh.
PGS.TS.
Lê Văn Thính
khoa Thần kinh_ BV Bạch Mai
